- ANAND SHUKLA
કટોકટીની 40મી વરસીએ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ભારતના વિકાસ માટે બેહદ મહત્વપૂર્ણ સાબિત થઈ શકે તેવી ત્રણ યોજનાઓનો પ્રારંભ કરાવ્યો છે. જેમાં 100 જેટલા સ્માર્ટ સિટીની યોજના, શહેરોના કાયાકલ્પ માટેની અટલ મિશન યોજના અને સાત વર્ષમાં બે કરોડ મકાનોના નિર્માણ માટેની વડાપ્રધાન આવાસ યોજનાનો સમાવેશ થાય છે. આ ત્રણેય યોજનાઓના લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરવા માટે ચાર લાખ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચનો અંદાજ મૂકવામાં આવ્યો છે. અમૃત મિશન યોજના હેઠળ એક લાખની વસ્તીવાળા પાંચસો શહેરોને અત્યાધુનિક સુવિધાઓથી સજ્જ કરવાનું મહત્વપૂર્ણ લક્ષ્ય નક્કી કરાયું છે.
વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ યોજનાઓના ઉદ્ઘાટન વખતે કહ્યુ હતુ કે શહેર દેશની અર્થવ્યવસ્થાની શક્તિ અને વિકાસના એન્જિનની જેમ કામ કરે છે. ગત 25થી 30 વર્ષોમાં દેશમાં શહેરીકરણે ખૂબ ઝડપ પકડી છે. તે વખતે જો શહેરીકરણને એક અવસર તરીકે જોવામાં આવ્યું હતો, તો આજે ભારતના શહેરો દુનિયાના સૌથી સમૃદ્ધ શહેરોની બરાબરી કરી શકે તેવા હોત. તેમણે કહ્યુ કે જૂના અનુભવો ભલે ખરાબ રહ્યા હોય. પરંતુ તેનાથી નિરાશ થયા વગર સ્પષ્ટ દ્રષ્ટિકોણની સાથે આગળ વધવું આપણું લક્ષ્ય હોવું જોઈએ.
100 સ્માર્ટ સિટીમાંથી યુપીમાં 13, તમિલનાડુમાં 12, મહારાષ્ટ્રમાં 10, મધ્ય પ્રદેશમાં 7,ગુજરાતમાં 6, કર્ણાટકમાં 6, રાજસ્થાનમાં 4 અને બિહારમાં ત્રણ સ્માર્ટસિટી બનાવવામાં આવશે. વિકાસ અને આર્થિક સમૃદ્ધિના પથ પર ભારતને આગળ વધવા માટે શહેરીકરણની સમસ્યાને અવસરમાં પલટવાની એક બહુ મોટી જરૂરિયાત હોવાનું જાણકારો પણ માની રહ્યા છે. તેવા સંજોગોમાં વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યુ છે કે બિલ્ડરો નહીં જણાવે કે વિકાસ કેવો થશે. તેની પાછળ બિલ્ડરો દ્વારા રાજકીય મિલીભગતથી આયોજન વગર થતા શહેરીકરણ સામે આડકતરી નાખુશી પણ વ્યક્ત કરી છે. મહત્વપૂર્ણ છે કે ભાજપની સરકારે પોતાના કાર્યકાળના પહેલા સંપૂર્ણ બજેટમાં 100 સ્માર્ટ સિટીની યોજનાની ઘોષણા કરી હતી. તેના માટે સરાકરે 7000 કરોડ રૂપિયાની ફાળવણીની જોગવાઈ પણ કરી હતી.
શહેરીકરણ વિકાસનો અવસર બને
મેક ઈન ઈન્ડિયા પ્રોજેક્ટ માટે એફડીઆઈની જરૂરિયાત રહેશે. તેના માટે સ્માર્ટ સિટીનો વિકાસ મહાનગરો અને મોટા શહેરોના ઉપનગરો તરીકે કરવાનો ઉદેશ્ય છે. તેની પાછળનો મુખ્ય હેતુ લોકોને શહેરોમાં વૈશ્વિક સ્તરની સુવિધા, રોજાગર વગેરે ઉપલબ્ધ કરાવવાની સાથે શહેરોમાં વધતી ભીડના નિયંત્રણ માટે પણ આવા સ્માર્ટ સિટી જરૂરી છે.
અંગ્રેજીમાં કામકાજ કરવાની ક્ષમતા, સસ્તી મજૂરીને કારણે વૈશ્વિકરણના યુગમાં બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓને દેશમાં વ્યવસાય સ્થાપિત કરવા માટે સારા એવા પ્રમાણમાં આકર્ષિત કરી છે. ગત બે દશકોમાં ભારત દુનિયાનું સૌથી મોટા પ્લેસમેન્ટ સેન્ટરમાંથી એક બની ગયું છે.
વૈશ્વિકરણનો ભારતની વિકાસ યાત્રામાં વધુ અસરકારક રીતે લાભ ઉઠાવવા માટે શહેરોને સુનિયોજિતપણે વિકસિત કરવા એક મોટી પ્રાથમિકતા છે. શહેરો આધુનિક માળખાગત સુવિધાઓ, પરિવહન અને સંચાર સાધનોથી સુસજ્જિત હોવા જોઈએ. શહેરોમાં વિકાસની મૂળભૂત સંરચના, માનવ સંસાધનનો સારો ઉપયોગ, જીવનની મૂળભૂત સુવિધાઓ અને સુરક્ષાના પડકારોને પહોંચી વળવા યોજનાબદ્ધ કોશિશોની પણ જરૂરિયાત છે.
સ્માર્ટ સિટીનો અર્થ ગામડાંની ઉપેક્ષા નથી
જો કે શહેરીકરણને પ્રોત્સાહન અને આયોજનનો અર્થ એવો બિલકુલ થતો નથી કે ભારતના આત્મા સમી ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિ અને ગ્રામ્ય જીવનની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે. ગામડા ભારતનો આત્મા છે. પરંતુ તેની સાથે ભારતના ગામડાને સુવિધાયુક્ત અને વિકસિત કરવા માટે કેટલાક ચોક્કસ શહેરોમાં કેન્દ્રીકૃત થયેલી તકોને ભારતમાં અલગ-અલગ સ્થાનો પર ઉપલબ્ધ કરાવવી જરૂરી છે. તેને કારણે ચોક્કસ શહેરોમાં ભીડને નિયંત્રિત કરીને વિકાસને પહોંચાડી શકાશે.
આયોજનબદ્ધ શહેરીકરણનો સ્વીકાર સમસ્યાનો ઉકેલ
વિશ્વનું 50 ટકા શહેરીકરણ થઈ ચુક્યું છે. હાલ દુનિયાની 50 ટકા જેટલી વસ્તી શહેરો અને કસબાઓમાં વસવાટ કરી રહી છે. ભારતમાં શહેરોમાં વસવાટ કરતા લોકોની સંખ્યા કુલ વસ્તીના 31 ટકા છે. આમ જોવામાં આવે તો વિશ્વના 50 ટકા શહેરીકરણની સરખામણીએ ભારતમાં શહેરોમાં વસવાટ કરતા લોકોનું પ્રમાણ લગભગ 20 ટકા ઓછું છે. ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર જેવા વિકસિત રાજ્યોમાં શહેરીકરણની સરેરાશ વિશ્વની સરેરાશ જેટલી એટલે કે 50 ટકાની આસપાસ છે. જ્યારે ભારતના આસામ અને બિહાર જેવા વિકાસની દોડમાં પાછળ રહેલા રાજ્યોમાં શહેરીકરણની સરેરાશ 10 ટકાથી પણ ઓછી છે.
વર્ષ-2014 માટેનો વિશ્વની વસ્તી અને શહેરીકરણ સંદર્ભેનો યુનોનો રિપોર્ટ જાહેર થયો છે. આ રિપોર્ટમાં દુનિયામાં સૌથી વધુ વસ્તી ભારતમાં વધી રહી છે. તેની સાથે ભારતનું વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઝડપથી શહેરીકરણ પણ થઈ રહ્યું છે. રિપોર્ટ પ્રમાણે, વિશ્વની હાલની શહેરી વસ્તી 3.9 અબજ છે. 2050માં દુનિયાના કુલ 6.3 અબજ લોકો શહેરોમાં વસવાટ કરવા લાગે તેવું અનુમાન છે. હાલ ભારતના શહેરોમાં વસતા લોકોની સંખ્યા 41 કરોડ છે અને 2050માં તેમની વસ્તી 81.4 કરોડ થઈ જશે. એટલે કે 2050માં ભારતમાં દુનિયાની સૌથી વધુ શહેરી વસ્તી હશે.
શહેરીકરણ અને અર્થવ્યવસ્થાની સુદ્રઢતા વચ્ચે સંબંધ
દુનિયાના વિકસિત અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ સમૃદ્ધ દેશોમાં શહેરીકરણ ઘણું મોટા પ્રમાણમાં થયું છે. વિકાસના મામલે ભારતનું મુખ્ય સ્પર્ધક ગણાતું ચીન શહેરીકરણના મામલે ભારત કરતા ઘણું આગળ છે. કેટલાંક જાણકારો પ્રમાણે, આયોજનબદ્ધ શહેરીકરણ વિકાસ અને આર્થિક સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે કોઈપણ દેશ માટે એક તક છે. જ્યારે સાડા છ લાખ કરતા વધુ ગામડા ધરાવતા ભારતમાં શહેરીકરણને એક સમસ્યા તરીકે જોવામાં આવતું રહ્યું છે.
ભારતમાં અત્યાર સુધીના શહેરીકરણમાં અપવાદરૂપ કિસ્સાને બાદ કરતા શહેરીકરણથી ઘણી સમસ્યાઓ પેદા થઈ હોવાની પણ હકીકત છે. જો કે 1992માં ઉદારીકરણને અપનાવ્યા બાદ વૈશ્વિકરણના યુગમાં ભારતમાં શહેરીકરણની ઉપેક્ષા શક્ય નથી. શહેરીકરણ રોકી શકાય તેમ નથી અને તેવા સંજોગોમાં જો તેને યોજનાબદ્ધ રીતે કરવામાં નહીં આવે તો તે ચોક્કસ સમસ્યા બની શકે છે.
ભારતની હાલની 31 ટકા શહેરી વસ્તીનું દેશના કુલ જીડીપીમાં યોગદાન 60 ટકા જેટલું છે. તો દેશની 69 ટકા ગ્રામ્ય વસ્તીનું જીડીપીમાં યોગદાન 40 ટકા છે. એક અનુમાન પ્રમાણે 2030 સુધીમાં એટલે કે આગામી 15 વર્ષના સમયગાળામાં ભારતની શહેરી વસ્તીનું દેશના જીડીપીમાં કુલ યોગદાન 75 ટકા જેટલું થઈ જશે. શહેરો દેશના આર્થિક વિકાસના એન્જિન તરીકે વધુ અસરકારક રીતે કામ કરવા લાગશે.
વિશ્વ બેન્ક પ્રમાણે, 1990માં ભારત અને ચીનમાં શહેરીકરણ સમાન સ્તરે હતું. 2012માં ભારતમાં 32 ટકા અને ચીનમાં 52 ટકા જેટલું શહેરી વસ્તીનું પ્રમાણ થયુ છે. 2020 સુધીમાં ચીન પોતાની 60 ટકા વસ્તીને શહેરોમાં વસાવવાની ઈચ્છા ધરાવે છે.
2050માં ભારતમાં હશે સૌથી વધુ શહેરી વસ્તી
વૈશ્વિક પટલ પર ભારત સહીત એશિયાના અન્ય દેશો શહેરીકરણમાં ડગ માંડનારા અપેક્ષાકૃત નવા ખેલાડી છે. લેટિન અમેરિકા અને અન્ય પશ્ચિમી દેશોનું એશિયાથી ઘણું પહેલા શહેરીકરણ થઈ ચુક્યું છે.
1901માં ભારતની કુલ વસ્તીની 10.8 ટકા શહેરોમાં વસવાટ કરતી હતી. 1991 સુધીમાં દેશની શહેરી વસ્તી 26 ટકાએ પહોંચી હતી. 2011ના સેન્સસ પ્રમાણે, ભારતની શહેરી વસ્તી 31 ટકાએ પહોંચી છે. ગત એક દશકમાં 2800 નવા કસ્બાઓ અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા. 2011ના આંકડા પ્રમાણે, ભારતમાં નાના-મોટા કુલ મળીને 5161 શહેરો છે.તેમાં 100 સ્માર્ટ સિટીને જોડી દેવામાં આવે તો તેની સંખ્યા 5261 થઈ જશે.
2011થી 2030 સુધીમાં વૈશ્વિક શહેરી વસ્તીમાં 140 કરોડના વધારાનું અનુમાન છે. જેમંથી 27.6 કરોડ વૃદ્ધિ ચીનમાં અને 21.8 કરોડ શહેરી વસ્તી ભારતમાં વધશે. ચીન અને ભારત નવી શહેરી વસ્તીમાં દુનિયામાં 37 ટકા જેટલી હિસ્સેદારી કરવાના છે. 2030થી 2050 સુધીમાં ફરીથી પરિસ્થિતિ બદલાઈ જશે. ત્યારે વિશ્વની શહેરી વસ્તીમાં 130 કરોડનો વધારો થવાનું અનુમાન છે.
2011થી 2030 વચ્ચે શહેરી વસ્તી વૃદ્ધિની સરખામણીમાં 2030થી 2050 વચ્ચે તેમાં ઘટાડો નોંધાય તેવું અનુમાન છે. પરંતુ 2030થી 2050 વચ્ચે ભારતમાં 27 કરોડ જેટલી શહેરી વસ્તી વૃદ્ધિનું અનુમાન છે. ત્યાર પછીના ક્રમે નાઈજીરિયામાં 12.1 કરોડ શહેરી વસ્તી વધશે. આ સમયગાળામાં વિશ્વની શહેરી વસ્તીમાં ભારત અને નાઈજીરિયા 31 ટકાની ભાગીદારી કરશે. જ્યારે ચીનમાં 2030થી 2050ના સમયગાળામાં માત્ર 4.4 કરોડ શહેરી વસ્તી વધશે.
વૈશ્વિક દ્રષ્ટિકોણથી ભારતની શહેરીકરણની પ્રક્રિયા વધુ ઝડપી અને બેહદ મહત્વપૂર્ણ બની રહેશે તેવું જાણકારોનું અનુમાન છે. ભારતમાં 2030 સુધીમાં દશ લાખથી વધારે વસ્તી ધરાવતા શહેરોની સંખ્યા 70 જેટલી હશે. મુંબઈ, દિલ્હી, કોલકત્તા, ચેન્નઈ, બેંગલુર અને પુણે એક કરોડથી વધારે વસ્તીવાળા શહેરો હશે. મુંબઈ અને દિલ્હી વિશ્વના સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા પાંચ મોટા શહેરોમાં સામેલ થશે.
શહેરીકરણની ઉપેક્ષા બની છે સમસ્યા
પરંતુ શહેરીકરણની તકોનો ભારતને ઓછો લાભ મળ્યો છે અને પડકારોનો વધુ સામનો કરવો પડયો છે. ભારતના શહેરીકરણની આ સમસ્યાનું મૂળ કારણ તેના પ્રક્રિયા પ્રબંધનમાં આયોજનનો અભાવ છે. ચીનની સરખામણીએ ભારતના શહેરોમાં વિકાસ મામલે રોકાણ ખૂબ ઓછું રહ્યું છે. યુનોના આકલનો પ્રમાણે, ભારતના શહેરી વિસ્તારોમાં પ્રતિ વ્યક્તિ રોકાણ માત્ર 17 ડોલર છે. આ રોકાણ ચીનની સરખામણીએ સાતમા ભાગનું અને ન્યૂયોર્કના 17મા હિસ્સા જેટલું છે. ભ્રષ્ટાચાર, સંસાધનોની ખોટી રીતની ફાળવણી અને ખરાબ અમલીકરણને કારણે રોકાણના પ્રમાણમાં અપેક્ષિત પરિણામો પણ પ્રાપ્ત કરી શકાયા નથી. ભારતમાં શહેરી જીવનનું સ્તર ઉપર ઉઠાવવા માટે શહેરોમાં મળખાગત સુવિધા પાછળ થનારા ખર્ચમાં સાતથી દશ ગણા વધારાની જરૂરિયાત છે. એક સરકારી અનુમાન પ્રમાણે,દર વર્ષ ભારતમાં 27 લાખ જેટલા લોકો ગામડાં છોડીને રોજગારની શોધમાં શહેરો તરફ સ્થળાંતરિત થાય છે.
શહેરીકરણ ભારત માટે નવું નથી
આખી દુનિયાની જેમ ભારતમાં પણ શહેરીકરણને આધુનિક વિકાસમાંથી પેદા થયેલા વિચારમાંથી પેદા થયું હોવાનું ગણી શકાય નહીં. સુનિયોજિત અને સુવ્યવસ્થિત શહેરીકરણની પરંપરા ભારતને ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં દુનિયાના અન્ય દેશોથી અલગ ઓળખ અપાવે છે. પાંચ હજાર વર્ષ પહેલા સિંઘુ ગાટીની સભ્યતામાં શહેરી વસવાટના નિશાન ધોળાવીરા- લોથલથી માંડીને મોહેંજોદડો અને હડપ્પા સુધી મળે છે.
મધ્યયુગમાં સત્તા વ્યવસ્થાઓના ઉત્થાન અને પતનના પરિણામો શહેરોની સ્થાપના એક સતત ચાલનારી પ્રક્રિયા તરીકે જોઈ શકાય છે. ઘણીવાર તેને એક સાંસ્કૃતિક વ્યવહાર સાથે સાંકળીને પણ જોવાય છે.
આધુનિક ભારતમાં ઝડપી શહેરીકરણનો તબક્કો 18મી સદીમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના ભારતમાં આવ્યા બાદ જોવા મળ્યો હતો. તેના દ્વારા વેપાર અને બાદમાં સત્તા પર કબજો જમાવવાના ઉદેશ્યોથી બંદરગાહોના નિર્માણ કાર્યને મોટા પ્રમાણમાં હાથમાં લીધું હતું. આવા બંદરગાહોની આસપાસ શહેરોની રચના અથવા તેને વિકસિત કરવામાં આવ્યા હતા.
એક દ્રષ્ટિકોણ પ્રમાણે ભારતના ગામડાના સંસાધનોને લૂંટીને પોતાના દેશમાં લઈ જવા માટે અંગ્રેજોએ શહેરોને માધ્યમ બનાવ્યા હતા. જો કે આઝાદી પછીના ગાળામાં ભારતના ગ્રોથ એન્જિન તરીકે મુંબઈ, દિલ્હી સહીતના મોટા શહેરોની ઘણી મોટી ભૂમિકા રહી છે. ગાંધીજી કહેતા હતા કે ભારત સાત લાખ ગણરાજ્યોનો દેશ છે અને વર્ષ-2001ની વસ્તીગણતરીના નિષ્કર્ષો જણાવે છે કે હવે દેશમાં પાંચ લાખ ત્રાણું હજાર સાતસો એકત્રીસ ગામો અસ્તિત્વમાં છે. એટલે કે અંદાજે બાણું હજાર જેટલાં ગામડાઓ ગાયબ થઈ ચુક્યા છે. એક અંદાજ પ્રમાણે 28 ગામોની કિંમતે એક નવું શહેર અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે. હાલના દશકમાં 7863 ગામોને શહેરોની સરહદમાં સામેલ કરી દેવામાં આવ્યા છે.
ભારતના શહેરીજીવનના પડકારો
હાલ ભારતના શહેરી જીવનના બે કલાક દરરોજ ટ્રાફિકના નામે કુરબાન થાય છે. પ્રવર્તમાન સમયમાં ભારતમાં એક કિલોમીટર સડક પર 170 વાહનોનું ઘનત્વ છે. આગામી 20 વર્ષોમાં ટ્રાફિક જામનો સમય બે ગણો થવાનું આકલન છે. ખાનગી પરિવહનના વાહનોને ભારતમાં વધારે વિસ્તરણ થવાની તકો આપવામાં આવી છે. તેને કારણે જાહેર પરિવહન સેવાઓ બેહદ કમજોર થઈ ગઈ છે. આજે ભારતના શહેરી વિસ્તારોમાં 70 ટકા જેટલો વાહનવ્યવહાર ખાનગી રાહે થાય છે. તેને અડધો કરવાની જરૂરત છે. કાર્બન ઉત્સર્જન, દુર્ઘટનાઓ અને તણાવ પણ ટ્રાફિકની અવ્યવસ્થાના મોટા પરિણામ છે. પાણી પુરવઠો, કચરાનો નિકાલ અને વીજળીની ઉપલબ્ધતાની દ્રષ્ટિએ ભારતના શહેરોની મળખાગત સુવિધા વૈશ્વિક માપદંડોના આધારે બિલકુલ નબળી છે.
તાજેતરના એક રિપોર્ટ પ્રમાણે, ભારતના 908 શહેરો દરરોજ 3.80 અબજ લિટર પ્રદૂષિત પાણી પેદા કરે છે. જેમાંથી 2.80 અબજ લિટર ગંદૂ પાણી કોઈપણ પ્રકારના ઉપચાર વગર સીધું જ નદીઓમાં છોડી દેવામાં આવે છે. 113 શહેરો દ્વારા ગંગા અને તેની સહાયક નદીઓના વિસ્તારમાં દરરોજ દોઢ અબજ લિટર પ્રદૂષિત પાણી છોડવામાં આવે છે.
પ્રોફેસર સુરેશ તેન્ડુલકર સમિતિના રિપોર્ટ પ્રમાણે, 25.7 ટકા શહેરી ગરીબી રેખાની નીચે છે. મકાનોની ઉપલબ્ધતા સંદર્ભે નિષ્કર્ષો શહેરી વિસ્તાર માટે ઘણાં ગંભીર છે. આજની જરૂરિયાત પ્રમાણે કુલ ત્રણ કરોડ જેટલા મકાનોની જરૂરિયાત છે. આ અંતર 2030ના સમયગાળામાં ખૂબ વધવાનું છે. ત્યારે લગભગ પાંચ કરોડ જેટલા મકાનોની જરૂરિયાત રહેશે.
2007માં 83 અબજ લિટરપાણીની જરૂરિયાત હતી. પરંતુ માત્ર 56 અબજ લિટર પાણીની આપૂર્તિ થઈ શકી હતી. એટલે કે 27 અબજ લિટર પાણીની અછત હતી. વર્ષ 2030માં 189 અબજ લિટર પાણીની જરૂરિયાત સામે માત્ર 95 અબજ લિટર પાણી જ ઉપલબ્ધ રહેશે. એટલે કે પાણીની ઉણુપ 27 અબજથી વધીને 96 અબજ ડોલર સુધી થઈ જશે. હાલ દર વર્ષે 5.10 કરોડ ટન કચરો પેદા થાય છે. 2030માં વધીને 37.70 કરોડ ટન થઈ જશે. આ સિવાય સડકોની અછત અને રેલવે વ્યવહારના મામલામાં સમસ્યાઓ ખૂબ વધે તેવી શક્યતા છે.
આજે ત્રણ ભારતીયોમાંથી એક વીજળીથી વંચિત છે. જે વિસ્તારોમાં વીજળી પહોંચી રહી છે, ત્યાં તેની આપૂર્તિ ઘણી ઓછી છે. હાલમાં દેશમાં પ્રતિ વ્યક્તિ વીજળીનો ઉપયોગ વિશ્વની સરેરાશના 1/3
જેટલી છે. ચીનના સરેરાશ વીજ ઉપયોગના 35 ટકા અને બ્રાઝીલના સરેરાશ વીજ ઉપયોગના 28 ટકા છે. વીજળીની અછત શહેરીકરણ અને વિકાસની સૌથી મોટી અડચણ છે. વીજળી, પાણી, સીવર, મકાન, વાહનવ્યવહાર,શિક્ષણ સહીતની સમસ્યાઓ સિવાય આરોગ્ય, આર્થિક,સામાજિક અને પર્યાવરણના અભૂતપૂર્વ સંકટની શક્યતાઓ આયોજનની ઉણપને કારણે વિકરાળ બને તેવી શક્યતા છે.
માત્ર સ્માર્ટ સિટીની સુવિધાઓ જ પુરતી નથી
વૈશ્વિક જરૂરિયાતોની પૂર્તિ કરનારા શહેરોના વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારત પાસે એક સારી તક છે. ભારતમાં હજી મોટાભાગના શહેરી માળખાનું નિર્માણ કરવાનું બાકી છે અને શહેરીકરણના પડકારોને ધ્યાનમાં રાખીને ભારત પાસે શહેરીકરણના મોડલને પરિવર્તિત કરવાની અને સારા વિચારબદ્ધ આયોજન સાથે શહેરોના વિકાસ માટે પુરતો સમય હજી ઉપલબ્ધ છે. શહેરીકરણમાં માનવીય ઉષ્મા, સમાજ અને સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોની જાળવણી જેવા મામલાઓ પર પણ પુરતું ધ્યાન કેન્દ્રીત કરવું જરૂરી બનશે. માત્ર સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ થઈ જવાથી આવા વિષયોની જાળવણી થવાની નથી.
કટોકટીની 40મી વરસીએ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ભારતના વિકાસ માટે બેહદ મહત્વપૂર્ણ સાબિત થઈ શકે તેવી ત્રણ યોજનાઓનો પ્રારંભ કરાવ્યો છે. જેમાં 100 જેટલા સ્માર્ટ સિટીની યોજના, શહેરોના કાયાકલ્પ માટેની અટલ મિશન યોજના અને સાત વર્ષમાં બે કરોડ મકાનોના નિર્માણ માટેની વડાપ્રધાન આવાસ યોજનાનો સમાવેશ થાય છે. આ ત્રણેય યોજનાઓના લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરવા માટે ચાર લાખ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચનો અંદાજ મૂકવામાં આવ્યો છે. અમૃત મિશન યોજના હેઠળ એક લાખની વસ્તીવાળા પાંચસો શહેરોને અત્યાધુનિક સુવિધાઓથી સજ્જ કરવાનું મહત્વપૂર્ણ લક્ષ્ય નક્કી કરાયું છે.
વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ યોજનાઓના ઉદ્ઘાટન વખતે કહ્યુ હતુ કે શહેર દેશની અર્થવ્યવસ્થાની શક્તિ અને વિકાસના એન્જિનની જેમ કામ કરે છે. ગત 25થી 30 વર્ષોમાં દેશમાં શહેરીકરણે ખૂબ ઝડપ પકડી છે. તે વખતે જો શહેરીકરણને એક અવસર તરીકે જોવામાં આવ્યું હતો, તો આજે ભારતના શહેરો દુનિયાના સૌથી સમૃદ્ધ શહેરોની બરાબરી કરી શકે તેવા હોત. તેમણે કહ્યુ કે જૂના અનુભવો ભલે ખરાબ રહ્યા હોય. પરંતુ તેનાથી નિરાશ થયા વગર સ્પષ્ટ દ્રષ્ટિકોણની સાથે આગળ વધવું આપણું લક્ષ્ય હોવું જોઈએ.
100 સ્માર્ટ સિટીમાંથી યુપીમાં 13, તમિલનાડુમાં 12, મહારાષ્ટ્રમાં 10, મધ્ય પ્રદેશમાં 7,ગુજરાતમાં 6, કર્ણાટકમાં 6, રાજસ્થાનમાં 4 અને બિહારમાં ત્રણ સ્માર્ટસિટી બનાવવામાં આવશે. વિકાસ અને આર્થિક સમૃદ્ધિના પથ પર ભારતને આગળ વધવા માટે શહેરીકરણની સમસ્યાને અવસરમાં પલટવાની એક બહુ મોટી જરૂરિયાત હોવાનું જાણકારો પણ માની રહ્યા છે. તેવા સંજોગોમાં વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યુ છે કે બિલ્ડરો નહીં જણાવે કે વિકાસ કેવો થશે. તેની પાછળ બિલ્ડરો દ્વારા રાજકીય મિલીભગતથી આયોજન વગર થતા શહેરીકરણ સામે આડકતરી નાખુશી પણ વ્યક્ત કરી છે. મહત્વપૂર્ણ છે કે ભાજપની સરકારે પોતાના કાર્યકાળના પહેલા સંપૂર્ણ બજેટમાં 100 સ્માર્ટ સિટીની યોજનાની ઘોષણા કરી હતી. તેના માટે સરાકરે 7000 કરોડ રૂપિયાની ફાળવણીની જોગવાઈ પણ કરી હતી.
શહેરીકરણ વિકાસનો અવસર બને
મેક ઈન ઈન્ડિયા પ્રોજેક્ટ માટે એફડીઆઈની જરૂરિયાત રહેશે. તેના માટે સ્માર્ટ સિટીનો વિકાસ મહાનગરો અને મોટા શહેરોના ઉપનગરો તરીકે કરવાનો ઉદેશ્ય છે. તેની પાછળનો મુખ્ય હેતુ લોકોને શહેરોમાં વૈશ્વિક સ્તરની સુવિધા, રોજાગર વગેરે ઉપલબ્ધ કરાવવાની સાથે શહેરોમાં વધતી ભીડના નિયંત્રણ માટે પણ આવા સ્માર્ટ સિટી જરૂરી છે.
અંગ્રેજીમાં કામકાજ કરવાની ક્ષમતા, સસ્તી મજૂરીને કારણે વૈશ્વિકરણના યુગમાં બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓને દેશમાં વ્યવસાય સ્થાપિત કરવા માટે સારા એવા પ્રમાણમાં આકર્ષિત કરી છે. ગત બે દશકોમાં ભારત દુનિયાનું સૌથી મોટા પ્લેસમેન્ટ સેન્ટરમાંથી એક બની ગયું છે.
વૈશ્વિકરણનો ભારતની વિકાસ યાત્રામાં વધુ અસરકારક રીતે લાભ ઉઠાવવા માટે શહેરોને સુનિયોજિતપણે વિકસિત કરવા એક મોટી પ્રાથમિકતા છે. શહેરો આધુનિક માળખાગત સુવિધાઓ, પરિવહન અને સંચાર સાધનોથી સુસજ્જિત હોવા જોઈએ. શહેરોમાં વિકાસની મૂળભૂત સંરચના, માનવ સંસાધનનો સારો ઉપયોગ, જીવનની મૂળભૂત સુવિધાઓ અને સુરક્ષાના પડકારોને પહોંચી વળવા યોજનાબદ્ધ કોશિશોની પણ જરૂરિયાત છે.
સ્માર્ટ સિટીનો અર્થ ગામડાંની ઉપેક્ષા નથી
જો કે શહેરીકરણને પ્રોત્સાહન અને આયોજનનો અર્થ એવો બિલકુલ થતો નથી કે ભારતના આત્મા સમી ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિ અને ગ્રામ્ય જીવનની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે. ગામડા ભારતનો આત્મા છે. પરંતુ તેની સાથે ભારતના ગામડાને સુવિધાયુક્ત અને વિકસિત કરવા માટે કેટલાક ચોક્કસ શહેરોમાં કેન્દ્રીકૃત થયેલી તકોને ભારતમાં અલગ-અલગ સ્થાનો પર ઉપલબ્ધ કરાવવી જરૂરી છે. તેને કારણે ચોક્કસ શહેરોમાં ભીડને નિયંત્રિત કરીને વિકાસને પહોંચાડી શકાશે.
આયોજનબદ્ધ શહેરીકરણનો સ્વીકાર સમસ્યાનો ઉકેલ
વિશ્વનું 50 ટકા શહેરીકરણ થઈ ચુક્યું છે. હાલ દુનિયાની 50 ટકા જેટલી વસ્તી શહેરો અને કસબાઓમાં વસવાટ કરી રહી છે. ભારતમાં શહેરોમાં વસવાટ કરતા લોકોની સંખ્યા કુલ વસ્તીના 31 ટકા છે. આમ જોવામાં આવે તો વિશ્વના 50 ટકા શહેરીકરણની સરખામણીએ ભારતમાં શહેરોમાં વસવાટ કરતા લોકોનું પ્રમાણ લગભગ 20 ટકા ઓછું છે. ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર જેવા વિકસિત રાજ્યોમાં શહેરીકરણની સરેરાશ વિશ્વની સરેરાશ જેટલી એટલે કે 50 ટકાની આસપાસ છે. જ્યારે ભારતના આસામ અને બિહાર જેવા વિકાસની દોડમાં પાછળ રહેલા રાજ્યોમાં શહેરીકરણની સરેરાશ 10 ટકાથી પણ ઓછી છે.
વર્ષ-2014 માટેનો વિશ્વની વસ્તી અને શહેરીકરણ સંદર્ભેનો યુનોનો રિપોર્ટ જાહેર થયો છે. આ રિપોર્ટમાં દુનિયામાં સૌથી વધુ વસ્તી ભારતમાં વધી રહી છે. તેની સાથે ભારતનું વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઝડપથી શહેરીકરણ પણ થઈ રહ્યું છે. રિપોર્ટ પ્રમાણે, વિશ્વની હાલની શહેરી વસ્તી 3.9 અબજ છે. 2050માં દુનિયાના કુલ 6.3 અબજ લોકો શહેરોમાં વસવાટ કરવા લાગે તેવું અનુમાન છે. હાલ ભારતના શહેરોમાં વસતા લોકોની સંખ્યા 41 કરોડ છે અને 2050માં તેમની વસ્તી 81.4 કરોડ થઈ જશે. એટલે કે 2050માં ભારતમાં દુનિયાની સૌથી વધુ શહેરી વસ્તી હશે.
શહેરીકરણ અને અર્થવ્યવસ્થાની સુદ્રઢતા વચ્ચે સંબંધ
દુનિયાના વિકસિત અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ સમૃદ્ધ દેશોમાં શહેરીકરણ ઘણું મોટા પ્રમાણમાં થયું છે. વિકાસના મામલે ભારતનું મુખ્ય સ્પર્ધક ગણાતું ચીન શહેરીકરણના મામલે ભારત કરતા ઘણું આગળ છે. કેટલાંક જાણકારો પ્રમાણે, આયોજનબદ્ધ શહેરીકરણ વિકાસ અને આર્થિક સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે કોઈપણ દેશ માટે એક તક છે. જ્યારે સાડા છ લાખ કરતા વધુ ગામડા ધરાવતા ભારતમાં શહેરીકરણને એક સમસ્યા તરીકે જોવામાં આવતું રહ્યું છે.
ભારતમાં અત્યાર સુધીના શહેરીકરણમાં અપવાદરૂપ કિસ્સાને બાદ કરતા શહેરીકરણથી ઘણી સમસ્યાઓ પેદા થઈ હોવાની પણ હકીકત છે. જો કે 1992માં ઉદારીકરણને અપનાવ્યા બાદ વૈશ્વિકરણના યુગમાં ભારતમાં શહેરીકરણની ઉપેક્ષા શક્ય નથી. શહેરીકરણ રોકી શકાય તેમ નથી અને તેવા સંજોગોમાં જો તેને યોજનાબદ્ધ રીતે કરવામાં નહીં આવે તો તે ચોક્કસ સમસ્યા બની શકે છે.
ભારતની હાલની 31 ટકા શહેરી વસ્તીનું દેશના કુલ જીડીપીમાં યોગદાન 60 ટકા જેટલું છે. તો દેશની 69 ટકા ગ્રામ્ય વસ્તીનું જીડીપીમાં યોગદાન 40 ટકા છે. એક અનુમાન પ્રમાણે 2030 સુધીમાં એટલે કે આગામી 15 વર્ષના સમયગાળામાં ભારતની શહેરી વસ્તીનું દેશના જીડીપીમાં કુલ યોગદાન 75 ટકા જેટલું થઈ જશે. શહેરો દેશના આર્થિક વિકાસના એન્જિન તરીકે વધુ અસરકારક રીતે કામ કરવા લાગશે.
વિશ્વ બેન્ક પ્રમાણે, 1990માં ભારત અને ચીનમાં શહેરીકરણ સમાન સ્તરે હતું. 2012માં ભારતમાં 32 ટકા અને ચીનમાં 52 ટકા જેટલું શહેરી વસ્તીનું પ્રમાણ થયુ છે. 2020 સુધીમાં ચીન પોતાની 60 ટકા વસ્તીને શહેરોમાં વસાવવાની ઈચ્છા ધરાવે છે.
2050માં ભારતમાં હશે સૌથી વધુ શહેરી વસ્તી
વૈશ્વિક પટલ પર ભારત સહીત એશિયાના અન્ય દેશો શહેરીકરણમાં ડગ માંડનારા અપેક્ષાકૃત નવા ખેલાડી છે. લેટિન અમેરિકા અને અન્ય પશ્ચિમી દેશોનું એશિયાથી ઘણું પહેલા શહેરીકરણ થઈ ચુક્યું છે.
1901માં ભારતની કુલ વસ્તીની 10.8 ટકા શહેરોમાં વસવાટ કરતી હતી. 1991 સુધીમાં દેશની શહેરી વસ્તી 26 ટકાએ પહોંચી હતી. 2011ના સેન્સસ પ્રમાણે, ભારતની શહેરી વસ્તી 31 ટકાએ પહોંચી છે. ગત એક દશકમાં 2800 નવા કસ્બાઓ અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા. 2011ના આંકડા પ્રમાણે, ભારતમાં નાના-મોટા કુલ મળીને 5161 શહેરો છે.તેમાં 100 સ્માર્ટ સિટીને જોડી દેવામાં આવે તો તેની સંખ્યા 5261 થઈ જશે.
2011થી 2030 સુધીમાં વૈશ્વિક શહેરી વસ્તીમાં 140 કરોડના વધારાનું અનુમાન છે. જેમંથી 27.6 કરોડ વૃદ્ધિ ચીનમાં અને 21.8 કરોડ શહેરી વસ્તી ભારતમાં વધશે. ચીન અને ભારત નવી શહેરી વસ્તીમાં દુનિયામાં 37 ટકા જેટલી હિસ્સેદારી કરવાના છે. 2030થી 2050 સુધીમાં ફરીથી પરિસ્થિતિ બદલાઈ જશે. ત્યારે વિશ્વની શહેરી વસ્તીમાં 130 કરોડનો વધારો થવાનું અનુમાન છે.
2011થી 2030 વચ્ચે શહેરી વસ્તી વૃદ્ધિની સરખામણીમાં 2030થી 2050 વચ્ચે તેમાં ઘટાડો નોંધાય તેવું અનુમાન છે. પરંતુ 2030થી 2050 વચ્ચે ભારતમાં 27 કરોડ જેટલી શહેરી વસ્તી વૃદ્ધિનું અનુમાન છે. ત્યાર પછીના ક્રમે નાઈજીરિયામાં 12.1 કરોડ શહેરી વસ્તી વધશે. આ સમયગાળામાં વિશ્વની શહેરી વસ્તીમાં ભારત અને નાઈજીરિયા 31 ટકાની ભાગીદારી કરશે. જ્યારે ચીનમાં 2030થી 2050ના સમયગાળામાં માત્ર 4.4 કરોડ શહેરી વસ્તી વધશે.
વૈશ્વિક દ્રષ્ટિકોણથી ભારતની શહેરીકરણની પ્રક્રિયા વધુ ઝડપી અને બેહદ મહત્વપૂર્ણ બની રહેશે તેવું જાણકારોનું અનુમાન છે. ભારતમાં 2030 સુધીમાં દશ લાખથી વધારે વસ્તી ધરાવતા શહેરોની સંખ્યા 70 જેટલી હશે. મુંબઈ, દિલ્હી, કોલકત્તા, ચેન્નઈ, બેંગલુર અને પુણે એક કરોડથી વધારે વસ્તીવાળા શહેરો હશે. મુંબઈ અને દિલ્હી વિશ્વના સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા પાંચ મોટા શહેરોમાં સામેલ થશે.
શહેરીકરણની ઉપેક્ષા બની છે સમસ્યા
પરંતુ શહેરીકરણની તકોનો ભારતને ઓછો લાભ મળ્યો છે અને પડકારોનો વધુ સામનો કરવો પડયો છે. ભારતના શહેરીકરણની આ સમસ્યાનું મૂળ કારણ તેના પ્રક્રિયા પ્રબંધનમાં આયોજનનો અભાવ છે. ચીનની સરખામણીએ ભારતના શહેરોમાં વિકાસ મામલે રોકાણ ખૂબ ઓછું રહ્યું છે. યુનોના આકલનો પ્રમાણે, ભારતના શહેરી વિસ્તારોમાં પ્રતિ વ્યક્તિ રોકાણ માત્ર 17 ડોલર છે. આ રોકાણ ચીનની સરખામણીએ સાતમા ભાગનું અને ન્યૂયોર્કના 17મા હિસ્સા જેટલું છે. ભ્રષ્ટાચાર, સંસાધનોની ખોટી રીતની ફાળવણી અને ખરાબ અમલીકરણને કારણે રોકાણના પ્રમાણમાં અપેક્ષિત પરિણામો પણ પ્રાપ્ત કરી શકાયા નથી. ભારતમાં શહેરી જીવનનું સ્તર ઉપર ઉઠાવવા માટે શહેરોમાં મળખાગત સુવિધા પાછળ થનારા ખર્ચમાં સાતથી દશ ગણા વધારાની જરૂરિયાત છે. એક સરકારી અનુમાન પ્રમાણે,દર વર્ષ ભારતમાં 27 લાખ જેટલા લોકો ગામડાં છોડીને રોજગારની શોધમાં શહેરો તરફ સ્થળાંતરિત થાય છે.
શહેરીકરણ ભારત માટે નવું નથી
આખી દુનિયાની જેમ ભારતમાં પણ શહેરીકરણને આધુનિક વિકાસમાંથી પેદા થયેલા વિચારમાંથી પેદા થયું હોવાનું ગણી શકાય નહીં. સુનિયોજિત અને સુવ્યવસ્થિત શહેરીકરણની પરંપરા ભારતને ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં દુનિયાના અન્ય દેશોથી અલગ ઓળખ અપાવે છે. પાંચ હજાર વર્ષ પહેલા સિંઘુ ગાટીની સભ્યતામાં શહેરી વસવાટના નિશાન ધોળાવીરા- લોથલથી માંડીને મોહેંજોદડો અને હડપ્પા સુધી મળે છે.
મધ્યયુગમાં સત્તા વ્યવસ્થાઓના ઉત્થાન અને પતનના પરિણામો શહેરોની સ્થાપના એક સતત ચાલનારી પ્રક્રિયા તરીકે જોઈ શકાય છે. ઘણીવાર તેને એક સાંસ્કૃતિક વ્યવહાર સાથે સાંકળીને પણ જોવાય છે.
આધુનિક ભારતમાં ઝડપી શહેરીકરણનો તબક્કો 18મી સદીમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના ભારતમાં આવ્યા બાદ જોવા મળ્યો હતો. તેના દ્વારા વેપાર અને બાદમાં સત્તા પર કબજો જમાવવાના ઉદેશ્યોથી બંદરગાહોના નિર્માણ કાર્યને મોટા પ્રમાણમાં હાથમાં લીધું હતું. આવા બંદરગાહોની આસપાસ શહેરોની રચના અથવા તેને વિકસિત કરવામાં આવ્યા હતા.
એક દ્રષ્ટિકોણ પ્રમાણે ભારતના ગામડાના સંસાધનોને લૂંટીને પોતાના દેશમાં લઈ જવા માટે અંગ્રેજોએ શહેરોને માધ્યમ બનાવ્યા હતા. જો કે આઝાદી પછીના ગાળામાં ભારતના ગ્રોથ એન્જિન તરીકે મુંબઈ, દિલ્હી સહીતના મોટા શહેરોની ઘણી મોટી ભૂમિકા રહી છે. ગાંધીજી કહેતા હતા કે ભારત સાત લાખ ગણરાજ્યોનો દેશ છે અને વર્ષ-2001ની વસ્તીગણતરીના નિષ્કર્ષો જણાવે છે કે હવે દેશમાં પાંચ લાખ ત્રાણું હજાર સાતસો એકત્રીસ ગામો અસ્તિત્વમાં છે. એટલે કે અંદાજે બાણું હજાર જેટલાં ગામડાઓ ગાયબ થઈ ચુક્યા છે. એક અંદાજ પ્રમાણે 28 ગામોની કિંમતે એક નવું શહેર અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે. હાલના દશકમાં 7863 ગામોને શહેરોની સરહદમાં સામેલ કરી દેવામાં આવ્યા છે.
ભારતના શહેરીજીવનના પડકારો
હાલ ભારતના શહેરી જીવનના બે કલાક દરરોજ ટ્રાફિકના નામે કુરબાન થાય છે. પ્રવર્તમાન સમયમાં ભારતમાં એક કિલોમીટર સડક પર 170 વાહનોનું ઘનત્વ છે. આગામી 20 વર્ષોમાં ટ્રાફિક જામનો સમય બે ગણો થવાનું આકલન છે. ખાનગી પરિવહનના વાહનોને ભારતમાં વધારે વિસ્તરણ થવાની તકો આપવામાં આવી છે. તેને કારણે જાહેર પરિવહન સેવાઓ બેહદ કમજોર થઈ ગઈ છે. આજે ભારતના શહેરી વિસ્તારોમાં 70 ટકા જેટલો વાહનવ્યવહાર ખાનગી રાહે થાય છે. તેને અડધો કરવાની જરૂરત છે. કાર્બન ઉત્સર્જન, દુર્ઘટનાઓ અને તણાવ પણ ટ્રાફિકની અવ્યવસ્થાના મોટા પરિણામ છે. પાણી પુરવઠો, કચરાનો નિકાલ અને વીજળીની ઉપલબ્ધતાની દ્રષ્ટિએ ભારતના શહેરોની મળખાગત સુવિધા વૈશ્વિક માપદંડોના આધારે બિલકુલ નબળી છે.
તાજેતરના એક રિપોર્ટ પ્રમાણે, ભારતના 908 શહેરો દરરોજ 3.80 અબજ લિટર પ્રદૂષિત પાણી પેદા કરે છે. જેમાંથી 2.80 અબજ લિટર ગંદૂ પાણી કોઈપણ પ્રકારના ઉપચાર વગર સીધું જ નદીઓમાં છોડી દેવામાં આવે છે. 113 શહેરો દ્વારા ગંગા અને તેની સહાયક નદીઓના વિસ્તારમાં દરરોજ દોઢ અબજ લિટર પ્રદૂષિત પાણી છોડવામાં આવે છે.
પ્રોફેસર સુરેશ તેન્ડુલકર સમિતિના રિપોર્ટ પ્રમાણે, 25.7 ટકા શહેરી ગરીબી રેખાની નીચે છે. મકાનોની ઉપલબ્ધતા સંદર્ભે નિષ્કર્ષો શહેરી વિસ્તાર માટે ઘણાં ગંભીર છે. આજની જરૂરિયાત પ્રમાણે કુલ ત્રણ કરોડ જેટલા મકાનોની જરૂરિયાત છે. આ અંતર 2030ના સમયગાળામાં ખૂબ વધવાનું છે. ત્યારે લગભગ પાંચ કરોડ જેટલા મકાનોની જરૂરિયાત રહેશે.
2007માં 83 અબજ લિટરપાણીની જરૂરિયાત હતી. પરંતુ માત્ર 56 અબજ લિટર પાણીની આપૂર્તિ થઈ શકી હતી. એટલે કે 27 અબજ લિટર પાણીની અછત હતી. વર્ષ 2030માં 189 અબજ લિટર પાણીની જરૂરિયાત સામે માત્ર 95 અબજ લિટર પાણી જ ઉપલબ્ધ રહેશે. એટલે કે પાણીની ઉણુપ 27 અબજથી વધીને 96 અબજ ડોલર સુધી થઈ જશે. હાલ દર વર્ષે 5.10 કરોડ ટન કચરો પેદા થાય છે. 2030માં વધીને 37.70 કરોડ ટન થઈ જશે. આ સિવાય સડકોની અછત અને રેલવે વ્યવહારના મામલામાં સમસ્યાઓ ખૂબ વધે તેવી શક્યતા છે.
આજે ત્રણ ભારતીયોમાંથી એક વીજળીથી વંચિત છે. જે વિસ્તારોમાં વીજળી પહોંચી રહી છે, ત્યાં તેની આપૂર્તિ ઘણી ઓછી છે. હાલમાં દેશમાં પ્રતિ વ્યક્તિ વીજળીનો ઉપયોગ વિશ્વની સરેરાશના 1/3
જેટલી છે. ચીનના સરેરાશ વીજ ઉપયોગના 35 ટકા અને બ્રાઝીલના સરેરાશ વીજ ઉપયોગના 28 ટકા છે. વીજળીની અછત શહેરીકરણ અને વિકાસની સૌથી મોટી અડચણ છે. વીજળી, પાણી, સીવર, મકાન, વાહનવ્યવહાર,શિક્ષણ સહીતની સમસ્યાઓ સિવાય આરોગ્ય, આર્થિક,સામાજિક અને પર્યાવરણના અભૂતપૂર્વ સંકટની શક્યતાઓ આયોજનની ઉણપને કારણે વિકરાળ બને તેવી શક્યતા છે.
માત્ર સ્માર્ટ સિટીની સુવિધાઓ જ પુરતી નથી
વૈશ્વિક જરૂરિયાતોની પૂર્તિ કરનારા શહેરોના વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારત પાસે એક સારી તક છે. ભારતમાં હજી મોટાભાગના શહેરી માળખાનું નિર્માણ કરવાનું બાકી છે અને શહેરીકરણના પડકારોને ધ્યાનમાં રાખીને ભારત પાસે શહેરીકરણના મોડલને પરિવર્તિત કરવાની અને સારા વિચારબદ્ધ આયોજન સાથે શહેરોના વિકાસ માટે પુરતો સમય હજી ઉપલબ્ધ છે. શહેરીકરણમાં માનવીય ઉષ્મા, સમાજ અને સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોની જાળવણી જેવા મામલાઓ પર પણ પુરતું ધ્યાન કેન્દ્રીત કરવું જરૂરી બનશે. માત્ર સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ થઈ જવાથી આવા વિષયોની જાળવણી થવાની નથી.
No comments:
Post a Comment